In haar studententijd meldde Liesbeth van Vliet zich aan als koffie- en theemeisje op de afdeling palliatieve zorg van een ziekenhuis. Een paar jaar later, tijdens een postdoctorale opleiding in Londen, was ze vrijwilliger in een hospice. ‘Ik kan het iedere – toekomstige – zorgverlener aanraden. Je leert deze patiëntengroep op een andere manier kennen. Zo was er een patiënt, kaal en opgezwollen vanwege de chemotherapie. Naast haar stond een foto van een prachtige jonge vrouw in een bruidsjurk: dat was zij, nog maar een paar jaar eerder. Ik realiseerde me: de vrouw die hier in bed ligt, is eigenlijk niet wie ze is. Tot voor kort was ze heel iemand anders. Dat maakte een gesprek los.’
‘Steeds meer wordt ingezien dat patiënten twee communicatiebehoeften hebben: een medische-informatieve en een empathische.’
Erkenning van communicatie als wetenschap
In juli van dit jaar ontving Van Vliet een Heineken Young Scientists Award 2022 voor haar belangrijke bijdrage aan de verbetering van de kwaliteit van zorg voor ernstig zieke patiënten, dankzij een betere communicatie tussen arts en patiënt. ‘Natuurlijk is de onderscheiding eervol’, zegt de gezondheidspsycholoog en onderzoeker van de Universiteit Leiden. ‘Maar méér nog zie ik het als een erkenning van een vakgebied waarop ook vele anderen zich richten. Lange tijd is over medische communicatie gedacht dat het niet binnen de wetenschappelijke kaders paste; het zou te soft en een kunst zijn. Dat beeld is veranderd. Steeds meer wordt ingezien dat een patiënt in grote lijnen twee communicatiebehoeften heeft: een medische-informatieve en empathische.’
Voordelen van empathie
Ze licht toe: ‘Uit het onderzoek waarbij ik betrokken ben, zijn bijvoorbeeld de voordelen van empathie naar voren gekomen. Patiënten met een empathische arts zijn na een consult significant minder angstig, terwijl tot acht procent meer informatie blijft hangen dan bij patiënten zonder empathische arts. Communicatie in de palliatieve fase is een evidence-based interventie. Je kunt ook léren communiceren: er komen steeds meer tools en handvatten beschikbaar. Denk aan het NURSE-acroniem. Dat is een stappenplan voor wat verpleegkundigen en andere zorgverleners kunnen doen wanneer een patiënt emotioneel wordt. Bijvoorbeeld: de emoties benoemen, begrip tonen voor de emoties, de patiënt complimenteren voor de manier waarop hij omgaat met zijn emoties, et cetera.’
Onrust door onduidelijkheid
Tegen de patiënt “Ik kom zo terug” zeggen en daarna lange tijd op je laten wachten. Aan de patiënt “Ik bel u vrijdagmiddag” mededelen zonder een tijdstip te noemen. Van Vliet: ‘Dit soort ervaringen heeft tot gevolg dat patiënten in de palliatieve fase niet weten waar ze aan toe zijn; het brengt onrust. Dat is gebleken uit ons onderzoek.
Wees specifiek en licht toe
‘Laat ik vooropstellen: zorgverleners hebben het druk, worden dikwijls geconfronteerd met onverwachte ontwikkelingen, dus het is logisch dat niet alles volgens de planning kan verlopen’, zegt ze. ‘Maar kén de patiënt hierin; zorg ervoor dat hij of zij zich serieus genomen voelt. Als jij uitlegt waarom het een half uur kostte voordat je een glas water kon brengen, heeft iemand daar normaal gesproken begrip voor. En als jij zegt vrijdag tussen vier en vijf uur te bellen, voorkom je dat de patiënt al vanaf twaalf uur gespannen zit te wachten en al die tijd bij wijze van spreken niet naar het toilet durft te gaan uit angst de oproep te missen. Deze en andere tips hebben we onlangs verzameld op een handige poster.’
Communicatie en empathie zijn geen standaardbehandelingen: ‘De ene patiënt komt met een ordner vol vragen, de ander vraagt vooral niet door.'
Nog meer tips
Ga bij slechts nieuws even met de patiënt zitten in plaats van te blijven staan. Knoop met een patiënt een praatje aan over een foto van kinderen naast het bed en creëer zo een aangenaam gevoel. Desgevraagd geeft Van Vliet de ene na de andere tip. Nóg één: wees je ervan bewust dat communicatie en empathie geen standaardhandelingen zijn, dat de behoeften van de patiënt per situatie verschillen en dat de zorgverlener hierop dient in te spelen. ‘De ene patiënt komt met een ordner vol vragen, de ander vraagt vooral niet door.’
Huilende patiënt
Van Vliet herinnert zich een arts die zich eigenlijk geen raad wist met een patiënt die lang zat te huilen. ‘Maar tot haar verbazing had de patiënt na afloop gezegd: “Dit is het beste gesprek dat ik in lange tijd heb gehad”. Het gaat er uiteindelijk om dat je de tijd neemt voor de ander, dat je aandacht hebt en empathie toont. Bovendien kost dat vaak helemaal niet veel tijd.’
Leren communiceren in de palliatieve fase
Liesbeth van Vliet ziet dat communicatie in de palliatieve fase steeds meer aan bod komt binnen opleidingen. ‘Het is belangrijk dat de kennis daarna niet verwatert. Ik pleit daarom voor rolmodellen in de gezondheidszorg die goed kunnen communiceren. Met zo’n iemand – een super communicator – ga je mee tijdens een verdrietig patiëntgesprek om ervan te leren.’
Auteur: Gerben Stolk
Lees meer:
Liesbeth van Vliet (1985), gezondheidspsycholoog, onderzoeker en assistant professor bij de Health Medical and Neuropsychology Department van Leiden University, promoveerde in 2013 op haar onderzoek naar communicatie bij de overgang naar palliatieve borstkankerzorg aan de Universiteit Utrecht/het Nivel. Zij ontving in juli 2022 een Heineken Young Scientists Award 2022 in het domein Social Sciences. De award is bestemd voor veelbelovende jonge onderzoekers in Nederland. De jury roemde haar belangrijke bijdrage aan verbetering van de kwaliteit van zorg voor ernstig zieke patiënten dankzij betere communicatie tussen arts en patiënt.